معماری تهران در عهد قاجار

معماری قاجار

(مطالعه موردی کاخ گلستان و بازار تهران)

چکیده مقاله

معماری قاجار،هدف از این مقاله شناخت ویژگی ها و مولفه های کلی معماری قاجار است که با استناد
به نوشتار و منابع مکتوب و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای به تفسیر و تحلیل موضوع پرداخته
می شود و پس از مطالعات ، نتیجه می شود که معماری قاجار سبک معماری قرن ۱۳ و ۱۴ است.
برخی ازتاریخ نگاران این دوره را دوره تقلید از سبک معماری غربی می دانند. برخی دیگر اما معتقدند نگاه
خودانتقادی ناشی از شکست در جنگهای ایران و روسیه باعث شد در جامعه ایرانی دوران قاجارگرایش هایی تحول خواهانه شکل بگیرد که معماری قاجار نیز محصول همین رویکرد آرمان گرایانه است.

کلید واژه ها

معماری قاجار ، کاخ گلستان، تزیینات ، کاشیکاری ، نقاشی ، بازار، مسجد

معماری قاجار

بناهای دوره قاجار

بناهای معماری قاجار زیادی در دوره قاجار بنا نهاده شد که از آن جمله میتوانیم به کاخ گلستان ، بازار تهران،
مدرسه آقابزرگ، مسجد و مدرسهٔ سپهسالار، دارالفنون و … اشاره کرد.
اواسط حکومت قاجار بناها هنوز منطبق براصول سنتی ساخته می شد ولی عناصر و تزیینات اروپایی وارد معماری خانه ها شده و با تأثیر قرار دادن تزیینات نماها، رفته رفته به معماری فضاهای داخلی تعمیم مییابد.
سرسرای ورودی با پلکانهایی که از وسط ادامه مییابد،تعمیم مییابد.
معماری خارجی با طرح های تزیینی ایرانی از قبیل کاشی کاری، آیینه کاری، گچبری و ازاره بندی،توأم شد و گوشهای از معماری قاجار رانشان میدهد.
در این دوره هنوز سازماندهی فضاها مطابق با الگوی معماری ایرانی است و طرح پلان ایرانی و درونگرا، ولی
عناصری از جمله ایوان ستون دار، سرستونهای به سبک معماری اروپا، فرم در و پنجره، کتیبه ها و فرم سر درها، آیینه کاری در تالارها، وجود نقاشیهای دیواری در اتاقها و موتیف های مورد استفاده در تزیینات بنا تغییر مییابد
و به فرم و اشکال اروپایی نزدیک میشود.

بناهای دوره قاجار

کاخ گلستان و بناهای موجود در آن

مجموعه تاریخی – فرهنگی کاخ گلستان نه تنها به عنوان قدیمی ترین و مهمترین بنای قاجاری پایتخت
بلکه اولین اثر تاریخی است که درتهران به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است، این مجموعه
منبع و مرجع بااصالت و بکری از کاشیکاری معماری قاجار و به خصوص کاشی های هفت رنگی که منحصر به آن دوران می باشد را در خود جای داده است.

کاخ گلستان

بناهای موجود در کاخ گلستان

– شمس العماره
– تالار سلام
– تالار آینه
– ایوان تخت مرمر
– کاخ ابیض
– عمارت بادگیر
– حوضخانه
– خلوت کریمخانی
و ….

شمس العماره

شمس العماره یکی از بناهای تاریخی تهران ،مربوط به دوره قاجار وازشاخص ترین بناهای کاخ گلستان
و برجسته ترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان است که کار ساخت آن از سال ۱۲۴۴ تا
۱۲۴۶ خورشیدی به طول انجامید که تاریخ بنایش ( قمری۱۲۸۴ )را بحساب جمل کاخ شاهنشاه
می نامند.دلیل برجسته بودن این سازه، بلندی، تزیینات و طراحی آن است.

شمس العماره دارای پنج طبقه و ۳۵ متر ارتفاع است که در زمان ساخت ، بلندترین ساختمان آن دوره در
تهران بوده است و اولین ساختمانی بود که از فلز در سازهٔ آن استفاده کردهاند. کلیهٔ ستونهای طبقات بالا
و حفاظ ها چدنی هستند.

پیش از ساخته شدن سردر باغ ملی ، این ساختمان به عنوان نماد شهر تهران شناخته میشد.

ساختمان دو برج هم شکل دارد، کاشیکاری و پنجره سازهای آن ایرانی است و بهرهای هم از معماری
غربی دارد.

شمس العماره کاخ گلستان

ایوان تخت مرمر

تخت مرمر جایگاهی برای مراسم سلام و بارعام بوده است. این تخت را می توان قدیمی ترین بخش
کاخ گلستان دانست.
در سال ۱۲۲۱ هجری قمری، فتحعلی شاه قاجار، به حجاران و سنگ تراشان معروف اصفهانی امر کرد
تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان باقی بماند.
این تخت از ۶۵ قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده است. میرزا بابای شیرازی نقاشباشی آن را
طراحی کرده و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمد ابراهیم اصفهانی بوده است.معماری و تزیینات
این ایوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییرات زیادی کرد، تا به شکل امروزی در آمد.
این ایوان در دوره قاجار محل اجرای مراسم به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعیاد رسمی
بود. آخرین مراسم رسمی که در این ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال ۱۳۰۴ خورشیدی بود.
تخت مرمر از ۵ قطعه سنگ مرمر صاف به ضخامت ۱۲ سانتیمتر که از زیر به یکدیگر وصل شده،
۷ قطعه سنگ در پله ها، ۲۱ قطعه سنگ در طارمیها، پایهها و ستونها و ۲۱ قطعه در مجسمه های
حامل تخت و ۱۲ قطعه سنگ مرمر در مجسمه های کوچک دور تخت ساخته شده و از چهار طرف بر
دوش ۳ دیو و ۶ فرشته یا انسان قرار گرفته است.

در وسط دو پله در سطح عمودی پله ها، اژدها و در طرفین نخستین پله مجسمه ۲ شیر حجاری شده است.دور تا دور تخت دارای کتیبه هایی است که درون هر یک از آنها یک بیت یا مصرع از دوقصیده
فتحعلی خان صبا (ملک الشعراء) در مدح فتحعلی شاه و وصف تخت مرمر سروده شده و به قلم نستعلیق استاد مهدی تهرانی ملک الکتاب سلطانی نوشته شده است.

ایوان تخت مرمر

عمارت بادگیر

عمارت بادگیر هم جزو بناهایی است که در زمان فتحعلی شاه احداث شده است. در زیر این عمارت
حوضخانه بسیار بزرگی وجود دارد که در چهار گوشه آن بادگیرهای بلندی قرار گرفته و برای تزیین
آنها از کاشی های معرق آبی و زرد وسیاه با قبه های زرین استفاده شده است. این بادگیرها نقش مهمی در خنک کردن هوای حوضخانه و تالار و اتاق ها ایفا می کند. نکته جالب توجه این است که تاجگذاری مظفرالدین شاه به دلیل شدت گرمای هوا در تالار همین عمارت برگزار شد.

پلان تالار اصلی عمارت بادگیر به صورت صلیبی بوده و این تالار با ارسی بسیار وسیع و زیبا به
همراه تزئینات آیینه کاری و گچ بری آراسته شده است.برج های بادگیر تنها بادگیرهای تزئین شده
با معرق در ایران میباشند.

عمارت بادگیر

کاخ ابیض

در ضلع جنوب غربی مجموعه کاخ گلستان، کاخی قرار دارد که به ابیض مشهور است و تاریخ ساختش
به سال ۱۳۰۸ ه.ق باز میگردد. نامگذاری خاص این بنا برای بسیاری از افراد جای تعجب دارد.
درحالیکه چندان مسئله پیچیدهای هم نیست و این بنا عنوان خود را از مرمرهای سفیدی که در ساخت آن
به کار گرفته شده می گیرد.

این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان، که به شیوه بناهای قرن ۱۸ اروپا گچ بری و نماسازی شده
بود و نیز به سبب آن که پله ها سراسر کاخ مرمر سفید رگه دار بود، کاخ ابیضنامیده میشد. کاخ ابیض
از همان ابتدای بنای خود، به جلسات هیئت دولت اختصاص یافت. جلسات تا سال ۱۳۳۳ شمسی، در این
کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل میشد. در سال ۱۳۴۴ به سبب تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی
در ضلع غربی و نیز طبقه پایین ساختمان تغییراتی به وجود آمد و از سال ۱۳۴۷ تا به امروز به موزه
مردم شناسی تبدیل شد.

در پنجره هایی که در این عمارت به کار رفته، به سبب تاثیر معماری اروپایی نقش ها ساده شده و از
خطوط منحنی استفاده شده و به گره خورشیدی نامگذاری شده است؛ ولی در ورودی کاخ کاملا طبق
نقوش هندسی معماری قاجار ساخته شده که از هشت گره مشبک در زمینه نیم دایره
استفاده شده است.

با آنکه مسلم است کاخ ابیض در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده ولی تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست، ولی با توجه به نوشتهای روی یکی از کاشی های نصب شده در عمارت :
“حسب الامر جناب جلالتماب آقای امینالملک دام اقباله عمل جان نثاران مهدی و صادق کاشی ۱۳۰”
میتوان گمان بردکه تاریخ بنای خود کاخ نیز در همین سالها بوده است.
دکتر فووریه طبیب مخصوص که در فاصله سالهای ۱۳۰۶ و ۱۳۰۹ ه.ق در ایران بود، در کتاب خود با
آوردن این مطلب و عمارتی که به تازگی به سبک معماری عهد لوئی شانزدهم در سمت غرب ساخته شده است، تا حدی این موضوع را تایید میکند.

کاخ ابیض

معماری قاجار

بازار تهران

یکی از بناهای سرشناس تاریخی تهران، بازار تهران است که در خیابان ۱۵ خرداد قرار گرفته است.
این خیابان جزو بافت قدیمی شهر تهران است و در آن دوران، مهم ترین مرکز تجاری شهر محسوب
می شده است.
این بازار هنوز هم یکی از مهم ترین بناهای تاریخی و هنری و گردشگری تهران محسوب می شود
و با چند دقیقه وقت گذراندن در آن به خصوص در روزهای پایان هفته می توان گردشگران داخلی
و خارجی زیادی در آن دید.

قدمت بازار به سال ۹۰۷ تا ۱۱۳۵ و دوران صفویان می رسد. طبق تاریخی که بر جا مانده است، بنای
اولیه ی بازار در دوران شاه طهماسب اول صفوی ساخته شده است و طبق نوشته ی طنیع الدوله،
چهارسوی بزرگ و کوچک آن در دوران فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شد.

در اطراف بازار، بناهای با ارزش تاریخی دیگری مثل مسجد امام و مسجد جامع هم به چشم می خورد
که به همراه بازار تهران، جز مهم ترین مجموعه های تاریخی و معماری تهران محسوب می شوند.

در زمان فتحعلی شاه که قسمت هایی از بازار ساخته شد، کل مجموعه گسترش پیدا کرد به گونه ای
که به سمت ارگ و مسجد جامع هم کشیده شد و فاصله ی بین این دو مکان، به پر رونق ترین و معروف
ترین بخش بازار تبدیل شد.
به ترتیب در دوره های بعدی، تعداد راسته های بازار بیشتر و بیشتر شد تا جایی که امروز با تعداد بسیار زیادی راسته مواجه ایم و هر کدام از این راسته ها هم به کاری مشغولند و مربوط به صنف خاصی هستند. طبق گفته هایی، بازار کرجی دوزها، بازار نعل چی ها و سراجها،قدیمی ترین بخش بازار هستند.
با این وجود، بازار کفاشها، بازار فرش فروش ها، بازار آهنگران، بازارمسگران و بازار چهل تن، از قدیمی ترین بخش های بازار محسوب می شوند.

بازار تهران

معماری بازار تهران

متاسفانه با پیشرفته تر شدن شهر نشینی و معماری بازار تهران هم دستخوش تغییراتی شد طوریکه
قسمت های زیادی از آن نوسازی شد و حتی قسمت هایی از آن از بین رفت.

در حال حاضر بخش های قدیمی ای که از آن بر جای مانده اند شامل بازار امیر، سر در سبزه میدان،
چهارسوق بزرگ و بخش های مرتبط با مسجد جامع استدر مورد معماری این بازار تاریخی باید گفت که
قسمت های قدیمی بازار، دارای معماری طاقی و گنبدی شکل در قسمت های سقف هستند که نور داخل این قسمت ها از طریق سوراخ ها و روزنه هایی که در آجرها وجود دارد و به داخل می تابد، تامین می شود.

چهارسوق بزرگ که در بالا گفته شد یکی از قدیمی ترین قسمت های به جا مانده از بازار است هم
دارای سبک قابل توجهی است. این چهار سوق، فضایی هشت ضلعی است که داخل آن گچ کاری شده
است و دارای یک گنبد کوتاه دایره ای شکل است. قدمت این بنا به سال ۱۲۲۲ هجری قمری می رسد.

بازار بزرگ تهران هم مانند سایر بازارهای تاریخی ایران، از تعداد زیادی تیمچه تشکیل شده که هر کدام
از این تیمچهها معماری خاص خود را دارند و در آنها محصولاتی از یک دسته به فروش میرسد.
تیمچه حاجب الدوله که به صورت جداگانه به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است از زیباترین مکان های
بازار است که هنر معماری و ترکیب رنگ ها در آن، هر فردی را به وجد می آورد.
جالب است بدانیدساخته شد و به همین حاج علی خان حاجب الدوله تیمچه حاجب الدوله در زمان ناصرالدین شاه توسط نام باقی ماند.

مسجد امام که در زمان فتحعلی شاه بنا شد قدمتی نزدیک به دو قرن دارد و از بخش های زیبای تاریخی
بازار محسوب میشود. بزرگ ترین و عظیم ترین گنجینه قرآن دنیا در مسجد جامع تهران گردآوری شده
و این کتابخانه حدود 2600 متر زیربنا دارد.
مسجد جامع در جنوب خیابان پانزده خرداد قرار گرفته ودارای سه درب ورود از غرب، شمال شرق و جنوب شرق است. درب اصلی مسجد از سمت خیابان پانزده خرداد و پله نوروزخان قابل دسترسی است.

معماری بازار تهران

معماری بازار تهران

این مقاله به کوشش خانم ها منیره عبدلی و نرگس علوی یگانه از هنرجویان عکاسی آموزشگاه عکاسی

دارالفنون انجام شده است.