دارالفنون تهران اولین مدرسه عکاسی ایران
امیرکبیر
بدون شک، تاریخ آموزش رسمی در ایران با نام امیر کبیر و دارالفنون تهران گره خورده است.
نقطه پرش، از فرهنگ گذشته به فرهنگ جدید، در زمان میرزاتقی خان امیرکبیر با تاسیس دارالفنون آغاز شد.
بیش از یک ونیم قرن است که جامعه روشنفکر و وطن دوستان این سرزمین هنوز برای مرحوم امیرکبیر عزادار است .
با اینکه درباره مدرسه دارالفنون جستارهای زیادی تا به امروز انجام شده است، اما همچنان میزان آگاهی درباره بسیاری ازجزئیات و زوایای آموزشی آن به شدت ناچیز است.
بی گمان یکی از موارد مزبور، مقوله آموزش هنر نقاشی و سپس عکاسی، در این مدرسه است که متاسفانه دامنه اطلاعات جامعه هنری و پژوهشی ما درباره آن بسیار اندک است.
اعتبار هنر نقاشی دارالفنون تهران در دوره سلطنت ناصرالدین شاه
تازمانی که ناصر الدین شاه حکومت می کرد هنر نقاشی و هنرمندان نقاش منزلت بسیاری در حکومت قاجار داشتند.دراین دوره، به صورت تخصصی به هنر توجه می شد. از اواخر دوره ناصری تا پایان دوره قاجار ساختار نظام آموزشی ایران دچار تغییر و تحولات زیادی شد و هنر نقاشی نیز به تدریج از جنبه تخصصی خارج و با تنزل به یک درس عمومی، در ساختار آموزشی وزارت علوم و مدارس نهادینه شد.
متاسفانه عکاسی نیز جایگاه متعالی خود را از دست داد.
به دلیل اهمیت و درعین حال جایگاه تاریخچه تاریک و پراکنده هنر عکاسی در دارالفنون تهران مقاله حاضر بدان پرداخته است.
مطالعه مقالات مختلفی که درخصوص دارالفنون تهران و اولین مدرسه عکاسی در تهران نگارش شده است زیر بنای این نوشتاراست.
در این مقاله قصد داریم به ابعادی از بحث آموزش هنر در دارالفنون تهران بپردازیم.
از دارالفنون تهران تا دارالفنون تبریز و اصفهان
مقاله حاضر، قصد دارد با نگاهی توصیفی و تاریخی به زوایای متعددی از ساختار آموزش هنر در مدرسه دارالفنون (دوره قاجار) بپردازد.
تمرکز اصلی ما بیشتر بر تاریخچه شکل گیری هنرها در دارالفنون، استادان، معلمان، هنرجویان، شیوه ها و روش های تدریس و اسناد نویافته از هنر نقاشی و عکاسی در دارالفنون تهران است.
به شهادت تاریخ، بدون شک دارالفنون تهران، اولین مدرسه رسمی عکاسی در ایران است. و در این موضوع هیچ اختلاف نظری وجود ندارد. اما درخصوص اینکه اولین مدرسه هنر، یا مدرسه نقاشی باشد، اختلاف نظراتی وجود دارد.
بدون شک، شیوه تعلیم و تشکیل مدرسه دارالفنون، آغازی بر فصل نوین آموزش در کشور محسوب می شود.
امید است که این جستار، در نهایت سیمایی کلی از هنر نقاشی و عکاسی در دارالفنون تهران را روشنگری نماید.
برپایی رشته تخصصی نقاشی، در دارالفنون تهران در دوره ناصری به واقع اولین کوشش جدی و مستمر برای نهادینه کردن، رشته های هنر، در نظام آموزشی مدارس ایران است.
در این که بتوان فعالیت طولانی نقاش خانه مدرسه دارالفنون تهران را در دوره قاجار به منزله نخستین آکادمی نقاشی درایران تلقی کرد، بحثی گسترده است که میان اغلب پژوهشگران در این خصوص اختلاف نظر وجود دارد.
دارالفنون تهران اولین مدرسه رسمی عکاسی در ایران
عمده مناقشه این است که آیا دارالفنون اولین مدرسه نقاشی، یا اساسا هنر نیز است؟
به همین دلیل اصلاً درباره ساختار نظام آموزش هنر یا نقاشی در مدرسه دارالفنون، صحبت نشده است.
عده ای در تعصب و تبلیغات و درعین حال صرف نظر از نقاش خانه مدرسه دارالفنون درصدد هستندکه قدمت بیشتری برای آموزش هنر در ایران ارائه دهند. لذانخستین آکادمی نقاشی و هنر درایران را به مدرسه صنایع مستظرفه که درذی الحجه سال 1328تاسیس شد،نسبت می دهند.
به جرئت می توان گفت ساختار آموزش نوین هنر نقاشی ایران نیز در دارالفنون تهران در دوره قاجار دهه هاست که مورد اجحاف،کم لطفی و چه بسا سانسور واقع شده است. و این معضل به راحتی،در اغلب جستارهای مربوط به هنرنقاشی ایران (چه درداخل و چه در خارج ازکشور ) به وضوح مشهود است.
ازاین قبیل جستارهای مهم باید به دو کتاب نقاشی ایرانی از دیر باز تا امروز و دایره المعارف هنر، نوشته رویین پاکباز اشاره کرد.
پاکباز در این دو پژوهش مرجع خود هیچ گاه به درستی از نقاش خانه مدرسه دارالفنون، به عنوان پایگاه آموزش هنرنقاشی یاد نمی کند.
وی جریان آکادمی نقاشی درایران را به صنیع الملک و کمال الملک نسبت می دهد.
میرزا ابوالحسن غفاری صنیع الملک
محمد غفاری کمال الملک
جریان آکادمی نقاشی دارالفنون به لحاظ استمرار،سابقه، پشتوانه علمی وکیفیت آموزشی به مراتب بیش ازمکتب خانه نقاشی(هنرستان صنیع الملک) وهنرستان صنایع مستظرفه کمال الملک تاثیرگذاربوده است.
هنر نقاشی پس از صنیع الملک، با تاسیس رشته نقاشی در مدرسه دارالفنون تهران به ترقی و رشد زیادی دست یافت.
محصول این تلاش ها، معرفی نقاشان سرشناس وکارآمد زیادی به عرصه هنر ایران بود.
در مقالات منتشر شده توسط پژوهشگرانی که به نقش دارالفنون تهران در آموزش هنر پرداختند به ندرت بررسی دقیقی از برنامه های درسی دارالفنون انجام شده است.
حال آنکه بابررسی اسناد ومدارک موجود برنامه ریزی نظام مند در دارالفنون مشهود است.
نمایی از سردر ورودی دارالفنون تهران
دارالفنون تهران در روز برفی
گروه سرود دارالفنون تهران
دارالفنون تهران به عنوان نخستین پلی تکنیک مدرن وتخصصی ایران
روز پنجم ربیع الاول 1268 مصادف با دوشنبه 8دی ماه 1230یعنی61754روز پیش از انتشار این مقاله (174سال و3ماه و6 روز) تاسیس شد.
با احداث این آکادمی و ایجاد رشته های تخصصی در آن، به تدریج ضرورت وجود هنر نقاشی به عنوان یکی از درس های اصلی و آموزشی در این مدرسه به شدت احساس شد.
درباره ایجاد رشته نقاشی در مدرسه دارالفنون، جدا از جنبه هنری آن، می توان به اهمیت موضوع به لحاظ تولید محتوای آموزشی مصور اشاره کرد.
آنچه اهمیت موضوع را مضاعف می کند، شکل گیری آن در زمانی است که هنوز صنعت چاپ وگراورسازی نیز پدید نیامده است.
در نخستین دوره تحصیلی مدرسه دارالفنون تهران، که به مدت 7سال تداوم داشت رشته نقاشی به عنوان یکی از دروس مکمل محسوب می شد.
به این معنا که به صورت تخصصی ومستقل تدریس نمی شد.
میرزا عبد الغفارنجم الدوله درکتاب چاپ سنگی کفایه الحساب درمدرسه دارالفنون نوشته است:
اکنون در مدرسه، قانونی وضع شده، که چون شاگرد وارد آنجاشد، مشروط برآنکه صاحب خط رسمی و سواد فارسی و مقدمات عربی باشد، مدت هفت-هشت سال تحصیل کند.
مدت دو-سه سال، جمیع متعلمین مدرسه مشترکاً وبدون استثنا، علوم مقدمه
شامل علم حساب، اصول هندسه، علم تسطیح خطوط و سطوح اجسام و مشق نقاشی است .
بعد از انقضای این مدت و امتحانات مختلفه که در آن مدت عرض می شود، قوت فهم و درجه شوق و ذوقش در هر علم به دست می آید.
آن وقت لایق هرفن باشد، پنج،شش سال دیگر، مشغول تحصیل علوم متعلقه به آن می شود.
مثلا علومی که بعد از دو، سه سال مقدمه، متعلمین هندسه نظامی تحصیل می کنند شامل علم مثلثات کروی، علم تسطیح، علم تصویر، علم مناظر و قواعد متعلقه به نجاری و حجاری، علم معماری، علم حفاری و اقسام طراحی ورنگ آمیزی است.
ازنکات مهمی که در این خصوص در کتاب مذکور آمده “همچنین در نقاشی، تا شخص نقاش نباشد چگونه می تواند اجزا را به نسبت تصویر کند. همچنین، تا علم مناظر نداند، چگونه می تواند شرط دور نما و سایه روشن را درست منظور دارد.
و ازبابت جهل است که گاه نقاشی ما ایرانیان، بلبل را از درختی که برشاخه نشسته بزرگتر می کشند و مشار الیها دیوار را که ازمنظره دورافتاده،فاصله اش را از زمین بیشتر قرارمی دهند.
اعزام دانش آموختگانی از دارالفنون تهران به فرنگ
با اتمام نخستین دوره تحصیلی مدرسه دارالفنون ،دولت ایران تصمیم گرفت که برای ارتقای سطح علمی و کیفی علوم متعدد در کشور، تعدادی از نوجوانان ایرانی را که برخی از آنها نیز تحصیل کردگان خود مدرسه دارالفنون بودند ، برای تحصیل یا تحصیلات تکمیلی به اروپا اعزام کند.از این رو در همان سال 42 نفر از نوجوانان ایرانی به چند شهر در فرانسه اعزام شدند که دراین بین دو نفر از شاگردان برای تحصیل در رشته نقاشی در نظر گرفته شدند.
با این اقدام نه تنها فضای مساعد تری برای برقراری رشته تخصصی نقاشی درکنار سایر درس های دیگر در دارالفنون فراهم آمد، بلکه دولت نیز تصمیم گرفت که تا زمان مراجعت این شاگردان به وطن ،یک معلم نقاشی اروپایی را برای تدریس نقاشی در دارالفنون استخدام کند.
انتشار اخبار دارالفنون
کتیبه ها و نوشته هایی با مضامین عبرت آموز در حیاط مدرسه دارالفنون
در معماری ایرانی خصوصا پس از اسلام، بناها علاوه برکارکردهایی که برای آن ها تعریف شده است، ویژگی منحصر به فرددیگری نیز دارند. این موضوع در معماری مساجد، بقاع متبرکه و مدارس بیشتر مشاهده می شود.به طوری که اجزاء و عناصر بنا،هرکدام به عنوان رسانه ای عمل می کنند و نقش آموزشی دارند و از این طریق آموزه ها وپیام هایی را به مخاطب منتقل می کنند. کاشی کاری ها و کتیبه های دارالفنون تهران نیز از این قاعده مستثنی نیستند و علاوه بر زیبایی هایی که به بنا افزوده اند با بیان آیات،احادیث و اشعاری پند آموز درس های زندگی می دهند. 25 کتیبه بر روی کاشی های خوش رنگ کتابت شده است که 22 کتیبه آن زینت بخش حیاط مدرسه است. 3 کتیبه دیگر در نمای بیرونی مدرسه درضلع غربی خیابان ناصر خسرو قابل مشاهده است.
آیات قرآن کریم، احادیثی از نبی اکرم (ص) و حضرت علی (ع) و اشعار شعرای فارسی همچون نظامی،فردوسی و سعدی آذین بخش مدرسه دارالفنون است. به نظر می رسد تمام نوشته ها کاملا فکر شده و از روی حساب و کتاب است.
معماری دارالفنون به صورت عجیبی عبرت آموز است. به طوری که معماری در هر بخش از این مدرسه می خواهد دانش آموز را در راه و روشی برای بیشتر دانستن و بهتر فهمیدن همراهی کند.
کتیبه های حیاط دارالفنون
آنچنان که در شماره هفدهم فصل نامه گنجینه دارالفنون آمده است. درحیاط دارالفنون 22 کتیبه وجود دارد، در دو کتیبه آن، دو آیه از کلام الله مجید کتابت شده است. آیه 9سوره زمر | هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون
و آیه 269سوره بقره| ومن یوت الحکمه فقداوتی خیرا کثیرا.
دو کتیبه ازگفتار انوشیروان و اردشیر بابکان، که سخنانی در خور توجه است.
- کوشا باشید تا آبادان باشید.(انوشیروان)
- همه چیز به خِرَد نیازمند است و خرد به آزمون.( اردشیر بابکان)
18کتیبه که به اشعار ده شاعر گران قدر ایرانی(رودکی،فردوسی، اسدی طوسی ، سنایی، عطار،سعدی،باباافضل مَرقی کاشانی،مولوی،حافظ،نظامی گنجوی) مُزّین است و هر کسی را به اندیشه وا می دارد.
- بر آن کس که اندیشه بَد کُنَد به فرجام بـــد با تن خود کند
- زنیـرو بُـــــــوَد مرد را راستی زسستی گژی آید و کاستی
- زمانی میاســـای از آموخـتن اگر جان همی خواهی افروختن
- میازار موری که دانه کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است
این چهار بیت با بیتی که بر سر در ورودی مدرسه دارالفنون نقش بسته است، حاکی از آن است که پنج بیت از سروده های فردوسی در کتیبه ها گنجانده شده است. افزون براین نیز پنج مصراع از شعرهای فردوسی در این کتیبه ها آمده است.
- ستون خِرَد بردباری بُوَد چو تندی کنی تن به خواری بُوَد، (مصراع اول این بیت)
- گُهر بی هُنر زار و خوار است و سست به فرهنگ باشد روان تندرست (مصراع دوم این بیت)
- ز کردار گفتار بر مگذران مگو آنچه دانش نداری در آن (مصراع اول این بیت)
- از امروز کاری به فردا ممان که داند که فردا چه گردد زمان (مصراع اول این بیت)
- هنر نزد ایرانیان است و بس ندارند گرگ زیان را به کس (مصراع اول این بیت)
اما مصراع هایی از شاعران دیگر نیز در کتیبه های دارالفنون تهران آمده است.
- چون شیر بر خود سپه شکن باش فرزند خصال خویشتن باش (نظامی گنجوی|مصراع دوم)
- صبر و ظفر هردو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید(حافظ|مصراع اول)
- از ایران جز آزاده هرگز نخاست خرید از شما برده هرکس که خواست ( اسدی توسی|مصراع اول)
- نقطه ملک جهان ها همت است بال و پر مرغ جان ها حکمت است (عطار نیشابوری|منطق الطیر)
- خشم و شهوت جمال حیوان است علم و حکمت کمال انسان است (سنایی غزنوی| مصراع دوم)
- چه خوش گفت آن مرد با آن خدیش مکن بد به کس گر نخواهی به خویش (رودکی|مصراع دوم)
- اول اندیشه وانگهی گفتار پای بسته آمده است پس دیوار (سعدی|مصراع اول)
- بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند (سعدی|مصراع اول)
- مشورت ادراک و هوشیاری دهد عقل ها مر عقل را یاری دهد (مولانا|مصراع دوم)
کتیبه ها ترتیبی دارند که خواننده را به یک رهنمود مرحله بندی شده به عنوان دروس زیر بنایی دعوت می کنند، از سر در ورودی این الهام بخشی آغاز و در فواصل مختلف تاکید می شود.
دارالفنون تهران سردر ورودی|وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا
فیض حکمت
سردر ورودی دوم دارالفنون تهران به آیه 269 سوره بقره مزین شده است.خدا فیض حکمت را به هر که خواهد عطا کند، و هر که را به حکمت و دانش رسانند در باره او مرحمت و عنایت بسیار کرده‌اند، و این حقیقت را جز خردمندان متذکر نشوند.حکمت را به هر کس بخواهد می دهد، و آنکه به او حکمت داده شود، بی تردید او را خیر فراوانی داده اند، و جز صاحبان خرد، کسی متذکّر نمی شود.
[خدا] به هر كس كه بخواهد حكمت مى‌بخشد، و به هر كس حكمت داده شود، به يقين، خيرى فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، كسى پند نمى‌گيرد. به هر كه خواهد حكمت عطا كند. و به هر كه حكمت عطا شده نيكى فراوان داده شده. و جز خردمندان پند نپذيرند.(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‌دهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمی‌کنند، و) متذکر نمی‌گردند.
دارالفنون تهران| سردر ورودی توانا بود هرکه دانا بود
اهمیت دانایی
شعر معروف توانا بود هر که دانابود زدانش دل پیر برنا بود به اندازه صدها کتاب پند آموز حرف برای گفتن دارد زیرا که شاعر پیش نیاز توانایی را دانایی می داند و دانش را باعث قدرت و برنایی برای پیران برمی شمارد.می خواهد یادآوری کند خیلی از قیود ذهنی برای عالمان برداشته می شود همچنان که هر شخصی توانا نیست و شاعر توانایی را ویژه دانایان دانسته است . دانایی همچون آب حیات و عنصر جاودانگی برشمرده شده و پیری و برنایی، فقط برای پیران اهل دانش است.
درس انسان دوستی
دارالفنون تهران | بنی آدم اعضای یکدیگرند
قطعه شعر مشهور بنی آدم اعضای یک دیگرند ؛ در نسخی نیز با یک پیکرند نگارش شده است. در باب اول گلستان سعدی در سیرت پادشاهان حکایتی آمده و سپس شعر زیبایی که با بیت درویش و غنی بنده این خاک درند آنان که غنی ترند محتاج ترند آغاز می شود. در ابیات پایانی این شعر آمده است بنی آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش زیک گوهرند که این قطعه بسیار معروف است. اساسا شاعر، در این بیت انسان دوستی و محبت به تمام انسان ها در جهان هستی را متذکر می شود.
ارزش وقت برای اهل علم
دارالفنون تهران سردر سوم -زمانی میاسای از آموختن اگر جان همی خواهی افروختن
وقتی اهمیت عالم و علم را تشریح می کند توصیه می کند که اگر می خواهی مانند شمعی فروزان باشی و شمع وجودت درخشان و تابناک باشد، فرصت را غنیمت شمار و لحظه ای را غفلت نکن و زمان را برای آموختن علم و دانش از دست نده.
درس پشتکار
دارالفنون تهران کتیبه | از امروز کاری بفردا ممان
با پرهیز دادن دانش آموزان از بی حوصلگی و موکول کردن کار امروز به فردا ، درس پشتکار و نظم داده می شود. به این معنی که اولین موضوع نظم است که هرکاری باید در زمان مشخص خود انجام شود کارهای امروز برای امروز است ونباید به فردا موکول شود ودرس دوم پشتکار است که باید پشتکار به خرج داد تا هر کاری در زمان مقرر خود به پایان برسد.
پرهیز از کارهای زشت
دارالفنون تهران | از مکافات عمل غافل مشو
یکی از چیزهایی که باید به طور مکرر به انسان ها یادآوری شود این است که هر کار زشت و ظلم و ستمی علاوه بر عقوبتی که در جهان آخرت دارد در دنیا نیز بی پاسخ نخواهد بود. و باید انسان از این موضوع غفلت نکند این کتیبه با یادآوری این که هر کار زشت و ظلمی بی پاسخ نیست قصد دارد مشکلات یا مکافات هایی که پس از انجام اعمال زشت دامنگیر مان می شود را یادآوری کند و از غفلت ورزیدن پرهیز دهد.
ارزش همت
دارالفنون تهران |بال و پرمرغ جانها همت است
این بیت زیبا قطعه ای از بیت آخر شعری پند آموز درباب ارزش و اهمیت همت ورزیدن از عطار نیشابوری است و عطار در دو بیت آخر هرکه را یک ذرّه همّت داد دست | کرد او خورشید را زان ذرّه پست
نطفه ی ملک جهانها همت است | پرو بال مرغ جانها همّت است
شاعر روح و جان انسان را به بال وپری تشبیه کرده است بنام همت که موجب هر نوع عروج و بالارفتنی می شود.
اهمیت فرهنگ
دارالفنون تهران | بفرهنگ باشد روان تندرست
بخشی از یکی از ابیات شعری با موضوع اهمیت فرهنگ و هنر از حکیم ابوالقاسم فردوسی به نام رزم خاقان چین با هیتالیان است. این شعر مشتمل بر 890 بیت است و بخشی از ابیات آن بدین شرح است.
زدانا بپرسید پس دادگــــــــر | که فرهنگ بهتر بُوَد یا گــُــهر
چنین داد پاسخ بدو رهنمون | که فرهنگ باشد زِ گوهر فزون
که فرهنگ آرایش جان بُوَد | زگوهر سخن گفتن آسان بُوَد
گـُهر بی هنر زار و خوارست و سست | به فرهنگ باشد روان تندرست
شاعر در این ابیات ارزش هر ثروت و گوهری را منوط به قرارگرفتن در قالب هنری می داند که باعث ارزش و بهای آن می شود.
اهمیت خرد
دارالفنون تهران |هرچیز بخرد نیازمند است وخرد بآزمون
کارنامۀ اردشیر بابکان با قدمت چهارصد ساله یکی از متون پهلوی است که محتوی اندرزهای اردشیر بابکان، مؤسس سلسلۀ ساسانی است. فضائل اخلاقی بسیاری در متن کارنامۀ اردشیر به وی نسبت داده شده و او را تا درجۀ قهرمان ملی و حماسی که دارای تمامی صفات متعالی اخلاقی از جمله داد، دهش، مهربانی، بی باکی، تهّور و قداست است، برمی‌کشد. به نظر می‌رسد اردشیرنماد هویت ملی ایران در مقابل انیران باشد. در این اندرزها با بیانی حکمت آموز و خردمندانه، حال و کار آدمی در عرصۀ گیتی به سنجش درمی‌آید و کوته نگری‌ها، هوسرانی‌ها، فزون‌خواهی‌ها و دیگر صفات اهریمنی سرزنش می‌شود.
کردار و گفتار نیک
دارالفنون تهران | زکردارگفتاربرمگذران
ز کردار گفتار بر مگذران مگو آنچه دانش نداری در آن
بردباری اساس عقل
دارالفنون تهران | ستون خرد بردباری بود
پیروزی بعد از صبر
دارالفنون تهران |صبروظفرهردو دوستان قدیمند
اهمیت مشورت
دارالفنون تهران | عقلهاراعقلهایاری دهد
راه رسیدن به کمال
دارالفنون تهران| علم وحکمت کمال انسان است
تشویق فعالیت
دارالفنون تهران | کوشا باشیدتاآبادان باشید
دنیا آینه اعمال
دارالفنون تهران |مکن بدبکس گرنخواهی بخویش
جوینده یابنده
دارالفنون تهران| هرچیز که درجستن آنی آنی
ارزش خودشناسی
دارالفنون تهران| هرکه خودراشناخت مردآنست
تشویق ملیت
دارالفنون تهران |-هنرنزدایرانیان است وبس
پرهیز از تنبلی
دارالفنون تهران سر در چهارم-زنیرو بود مرد راراستی زسستی دروغ آید وکاستی
این مقاله درخصوص دارالفنون ادامه دارد وپژوهش در حال تکمیل است….
هیچ دیدگاهی نوشته نشده است.